Published
ARTIFactory,
Εκδήλωση ποίησης, μουσικής, αρχαιολογίας και φωτογραφίας στην αρχαία Νικόπολη, οργανωμένη από το ARTIFactory, με επιμέλεια της Φωτεινής Παπαχατζή.
-------------
Σκέψεις για «Το Τέλος του Αντωνίου»
Με την ευκαιρία ενός γνωστού γεγονότος στην αρχαία ιστορία, ο Καβάφης προβαίνει σε κάποιες παρατηρήσεις – ποιητικά διατυπωμένες – για τα ήθη και έθιμα διαφορετικών πολιτισμών, για τις ενδεχομένως συγκρουόμενες πρακτικές αντιμετώπισης μιας ήττας στην ζωή και την συνέπεια του θανάτου, καθώς επίσης και κάποιες προσωπικές θέσεις γύρω από την ίδια την πρακτική της λογοτεχνίας, της τέχνης της γλώσσας στην ποίηση.
Στο ποίημα, η αξιοπρέπεια της ήττας τίθεται κατ’ αρχήν ως ρωμαϊκή αξία. Ταυτοχρόνως, το ελληνικό στοιχείο συνοψίζεται στην γλώσσα και είναι υβριδικό: το μοιρολόι παρουσιάζεται ως ανατολίτικο στοιχείο, το οποίο έρχεται να συγκρουστεί με το, ας πούμε, κοσμοπολίτικο στοιχείο που εκπροσωπεί η Αλεξάνδρεια και το οποίο είναι επίσης ελληνικό. Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα γεωγραφική ανατροπή: ένα μέρος του ελληνισμού ανατολίζει και βαρβαρίζει, ενώ ένα άλλο, εξίσου διασπορικό, έχει κυριεύσει την Ανατολή (την Αίγυπτο), και έχει επιβληθεί στην ρωμαϊκή/«δυτική»/αυτοκρατορική πλευρά.
Το ποίημα περιπλέκεται από το ότι αυτή η τελευταία πλευρά είναι υπεύθυνη για την ήττα του Αντωνίου, όπως επισημαίνεται από το τελικό στίχο του ποιήματος – Ρωμαίος νικά Ρωμαίο, ισότιμα, με αρχαιοελληνικό τρόπο. Εκεί το ποίημα πραγματοποιεί μια δεύτερη ανατροπή: η αξιοπρέπεια του ηττημένου επανατίθεται με ελληνικούς – σωκρατικούς, στωϊκούς – όρους. Μιλώ στο επίπεδο της ποιητικής γλώσσας, στο πως εκφράζεται ο λόγος περί αξιοπρέπειας. Ο λόγος αυτός είναι αμιγώς ελληνικός, δεν «βαρβαρίζει».
Σε αυτό το σημείο κρίνεται και μια κρυφή ποιητική διαμάχη στο πλαίσιο της ίδιας γλώσσας – δηλαδή, μια αντιπαράθεση της σύγχρονης ποίησης και ποιητικής που αντιπροσωπεύει ο Καβάφης εναντίον της παραδοσιακής δημοτικής ποίησης που αντιπροσωπεύεται από το μοιρολόι. Αν υποθέσουμε ότι ο Καβάφης βάζει τον εαυτό του στην θέση του Αντωνίου – ποιητικά, εννοώ – τότε μπορούμε να πούμε ότι αποδέχεται το γεγονός ότι η ποίηση του μετριέται στην αρένα της σύγχρονης ποίησης και μπορεί μεν να έχει ηττηθεί – επειδή δεν αρμόζει στον κανόνα, είναι αντικανονική – αλλά ταυτόχρονα αρνείται να μοιρολογηθεί, αρνείται το οποιοδήποτε πένθος κι οδυρμό, και έτσι διατηρεί την δική της αξιοπρέπεια.
Ο Καβάφης έχει γράψει και άλλα τέτοια ποιήματα, όχι ακριβώς ιστορικά αλλά πιο προσωπικά (βλ. «Η Πρόσθεσις», «Κρυμμένα», «Che fece il gran rifiuto»), που δείχνουν προς αυτή την κατεύθυνση. Μη αναγνωρίζοντας την τεχνητή διαφορά μεταξύ «ιστορικών» και «ερωτικών» (προσωπικών) ποιημάτων στον Καβάφη, επιλέγω να διαβάσω το ποίημα εξίσου από αυτή την ποιητική πλευρά για την προσωπική στάση του ποιητή σε σχέση με τον δικό του σύγχρονο κόσμο.