Τους τελευταίους μήνες άνθρωποι με ρωτούν συνέχεια – φίλοι και γνωστοί, αλλά και άγνωστοι, στο ταξί, σε τυχαίες συζητήσεις κ.λπ. – γιατί ο Ντόναλντ Τραμπ τα έχει βάλει με τα αμερικανικά πανεπιστήμια και μάλιστα με τέτοιο μένος. Το ερώτημα είναι σοβαρό και αξίζει κάποιες σκέψεις.
Βγάζοντας κατά μέρος τα ειδικά στοιχεία που αφορούν την ιδιοσυγκρασία του ίδιου του Ντόναλντ Τραμπ – εμφανή εδώ ψυχολογικά κόμπλεξ κατωτερότητας απέναντι σε χώρους αστικής μόρφωσης και καλλιέργειας –, οι κινήσεις του έχουν βαθύ πολιτικό χαρακτήρα και αποδεικνύουν πλέον τη στροφή της αμερικανικής κοινωνίας προς μια μισαλλοδοξία και παρακμή αξιών με κίνδυνο την ίδια τη δημοκρατία.
Οταν λειτουργεί η δημοκρατία, τα πανεπιστήμια πρωτοστατούν, είναι στην πρώτη γραμμή αυτοδιαχείρισης της κοινωνίας. Οταν μια δημοκρατία φθίνει – για τον οποιοδήποτε λόγο – τα πανεπιστήμια βρίσκονται πάντα στο στόχαστρο. Θεωρούνται εχθρικοί, επικίνδυνοι χώροι που πρέπει να ελέγχονται. Οταν μια κυβέρνηση παρεμβαίνει στην αυτονομία των πανεπιστημίων είναι σημάδι ανασφάλειας και συχνά το πρώτο σημείο μιας επερχόμενης κατάργησης της δημοκρατίας.
Σε αυταρχικές κοινωνίες τα πανεπιστήμια κατ’ ουσίαν δεν λειτουργούν. Γίνονται μηχανές αναπαραγωγής, δηλαδή δεν είναι πανεπιστήμια, αλλά ιδεολογικές σχολές που στηρίζουν το καθεστώς. Αυτό συμβαίνει σε κάθε τέτοια περίπτωση, ασχέτως συγκεκριμένης κουλτούρας μιας κοινωνίας, και στις σύγχρονες κοινωνίες η Ιστορία το έχει αποδείξει από την εποχή του Καντ.
Γιατί; Μιλώντας κάπως γενικά και συνοπτικά θα έλεγα το εξής: τα πανεπιστήμια εξ ορισμού είναι χώροι πειραματισμού – κυριολεκτικά δε, όταν μιλάμε για τις φυσικές επιστήμες και την ιατρική έρευνα. Ομως, το ίδιο ισχύει και για τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, όπου η έρευνα διεξάγεται πολλές φορές μέσω πειραματισμών στον χώρο των ιδεών, που σημαίνει αναγκαστικά ένα επίπεδο αμφισβήτησης κάποιων καθιερωμένων αξιών και θέσεων έναντι ερωτημάτων που ενδέχεται να οδηγήσουν τη σκέψη σε νέα μονοπάτια.
Επίσης, κι αυτό εξ ορισμού, τα πανεπιστήμια είναι χώροι μόρφωσης των πολιτών, με την αρχαία ελληνική έννοια της «πόλεως παιδείας», που διαμορφώνει τον χαρακτήρα μιας ελεύθερης δημοκρατικής κοινωνίας. Ως εκ τούτου, στις σύγχρονες κοινωνίες τα καλύτερα πανεπιστήμια είναι αυστηρά μη κερδοσκοπικά ιδρύματα.
Αυτή η παράξενη αυτονομία – όχι μόνο από την αγορά, αλλά από τις επιταγές πολιτικών δεσμεύσεων γενικώς – είναι απαραίτητη για να διασφαλίσει το πανεπιστήμιο την αυστηρότητα της έρευνας και την αδέκαστη μόρφωση των πολιτών. Γι’ αυτό, σε μια πραγματική δημοκρατία, το πανεπιστήμιο στηρίζεται και προστατεύεται ως κόρη οφθαλμού, ενώ σε μια φθίνουσα ή ανασφαλή δημοκρατία αντιμετωπίζεται με δυσφορία και άνωθεν παρεμβάσεις.
Σήμερα, η εκ βάθρων «ανασύσταση» της αμερικανικής κοινωνίας που φαίνεται να επιδιώκει η κυβέρνηση Τραμπ φαίνεται να αγνοεί τον κίνδυνο να βλάψει τους ίδιους τους πολίτες της και γενικά την ανθρωπότητα – εφόσον καταργούνται βασικοί θεσμοί, τεχνικές και προϋποθέσεις ανθρώπινης ευημερίας σε επίπεδο παγκόσμιας υγείας, πλανητικής οικολογίας, τεχνολογικής εξέλιξης, αλλά και παγκόσμιας οικονομίας.
Η Αμερική έτσι αλλάζει. Τα πανεπιστήμια που γνωρίσαμε αλλάζουν. Η κοινωνία στην οποία ζήσαμε, διδάξαμε, χαρήκαμε ή λυπηθήκαμε αλλάζει. Πώς θεμελιώνεται αυτή η αλλαγή; Τα βήματα αυτά, οι μικρές καθημερινές αλλαγές που αλλάζουν σιγά-σιγά το άρωμα μιας ολόκληρης ηπείρου, θα αποτελέσουν το περιεχόμενο σειράς σημειωμάτων που θα συνεχιστούν το επόμενο χρονικό διάστημα.
Ο κ. Στάθης Γουργουρής είναι καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας και Κοινωνικών Σπουδών στο Κολούμπια των ΗΠΑ.
https://www.tovima.gr/print/opinions/giati-ta-panepistimia-eginan-ksafnika-exthroi/