ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό: Ο Στάθης Γουργουρής για την ελληνική λογοτεχνία στις Η.Π.Α.
Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό. Στο πλαίσιο της διερεύνησης της εξωστρέφειας ή εσωστρέφειας της Ελληνικής λογοτεχνίας, το Literature.gr εγκαινιάζει μια σειρά από συνεντεύξεις με μεταφραστές. Σκοπός μας είναι να διαπιστώσουμε τι συμβαίνει ακριβώς στο εξωτερικό σε σχέση με την ελληνική λογοτεχνία, πόσο γνωστή και αποδεκτή είναι από τους ξένους αναγνώστες, σε ποια εμπόδια προσκρούει η διάδοσή της. Ακόμα, επιδιώκουμε, μέσα από αυτές τις συνεντεύξεις και τη συσσωρευμένη εμπειρία των μεταφραστών, να ανιχνεύσουμε τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν, τις ιδιαιτερότητες της μετάφρασης της ελληνικής λογοτεχνίας και γενικά τον ρόλο του μεταφραστή.
Επιμέλεια: Αιμίλιος Σολωμού
Η ελληνική λογοτεχνία είναι σχετικά άγνωστη στις Η.Π.Α. Ωστόσο, η εικόνα της θα μπορούσε να είναι καλύτερη, αν γίνονταν τα κατάλληλα βήματα από τους οργανωμένους φορείς. Έστω κι αν τα δεδομένα που υπάρχουν και αφορούν τον τομέα των εκδόσεων δεν είναι ενθαρρυντικά: υπολογίζεται πως μόνο το 6% των λογοτεχνικών βιβλίων που κυκλοφορούν στις Η.Π.Α. είναι μεταφράσεις ξένων έργων. Και αντιλαμβάνεται κανείς τι μέρος αυτού του περιορισμένου ποσοστού μπορεί να καταλάβει η ελληνική λογοτεχνία. Σύμφωνα με τα όσα αναφέρονται από την Ντίνα Φιλιππίδου για τις μεταφράσεις της ελληνικής λογοτεχνίας στις Η.Π.Α. και στον Καναδά, στο βιβλίο Βασίλης Βασιλειάδης (επιμ.), «γνώριμος και ξένος…». Η νεοελληνική λογοτεχνία σε άλλες γλώσσες, Κ.Ε.Γ., Θεσσαλονίκη 2012, μέχρι το 2006 έχουν καταμετρηθεί 303 εκδόσεις ελληνικών λογοτεχνικών έργων 117 νεοελλήνων συγγραφέων (285 αυτοτελείς εκδόσεις στις Η.Π.Α. και 18 στον Καναδά: 160 εκδόσεις ποίησης, 141 πεζού λόγου και 2 μεικτές εκδόσεις). Την πρώτη θέση κατέχει ο Γ. Ρίτσος με 38 εκδόσεις και ακολουθούν ο Ν. Καζαντζάκης με 26, ο Κ.Π. Καβάφης με 18, η Λ. Μπίτη με 16, ο Οδ. Ελύτης με 14, ο Γ. Σεφέρης με 10 και ο Β. Βασιλικός με 10. Ωστόσο, έχουν καταγραφεί 50 ανθολογίες με μεταφρασμένα κείμενα νεοελλήνων συγγραφέων και 40 ειδικά αφιερώματα περιοδικών. Σύμφωνα με την Ντίνα Φιλιππίδου, σημαντικό ρόλο στην προώθηση των ελληνικών μεταφράσεων έχει διαδραματίσει η Ένωση Νεοελληνιστών της Αμερικής, η οποία «συντονίζει τις δραστηριότητές της με τα περίπου 35 πανεπιστήμια της Βορείου Αμερικής όπου λειτουργούν προγράμματα νεοελληνικών σπουδών». Ορισμένες προτάσεις που περιλαμβάνονται στο σημείωμα για τις Η.Π.Α., σχετικά με την προώθηση της ελληνικής λογοτεχνίας, είναι «η ουσιαστικότερη ενσωμάτωση των μεταφραστών της νεοελληνικής λογοτεχνίας στους αμερικανικούς λογοτεχνικούς κύκλους, στους μηχανισμούς της αμερικάνικης αγοράς βιβλίων, της διακίνησης, των δικαιωμάτων των συγγραφέων, μεταφραστών, εκδοτών κ.λπ», η «συνέχεια στις επισκέψεις ελλήνων συγγραφέων σε μεγαλουπόλεις, πανεπιστημιακές έδρες νεοελληνικών σπουδών, αλλά και σε φορείς συνδεδεμένους με την παραγωγή της λογοτεχνίας στις Η.Π.Α., όπως την αμερικανική Ένωση Συγγραφέων PEN και το πρόγραμμα δημιουργικής γραφής στην Iowa», η «ένταξη της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας σε συγκριτικό πλαίσιο σε εκδηλώσεις εντός και εκτός πανεπιστημίου», η «αύξηση της συμμετοχής του ελληνικού βιβλίου […] στις μεγαλύτερες εκθέσεις βιβλίου στις ΗΠΑ», η «ενθάρρυνση υποτροφιών και χορηγιών όπως του […] βραβείου που απονεμήθηκε στους έλληνες συγγραφείς Αμάντα Μιχαλοπούλου και Αλέξη Σταμάτη από τον αμερικανικό κρατικό φορέα National Endowment for the Arts (International Literature Award, 2007)», και η «αύξηση των ελληνικών κονδυλίων για μετάφραση και δημοσίευση της νεοελληνικής λογοτεχνίας σε ξένους (και όχι ελλαδικούς) εκδοτικούς οίκους».
Για την εικόνα της ελληνικής λογοτεχνίας στις Η.Π.Α., συνομιλήσαμε, σε μια ενδιαφέρουσα συνέντευξη, με τον Στάθη Γουργουρή, καθηγητή Συγκριτικής Λογοτεχνίας και Κοινωνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, ποιητή, δοκιμιογράφο και μεταφραστή. Ο Στάθης Γουργουρής είναι μια πολύπλευρη προσωπικότητα, ένας διανοούμενος ακαδημαϊκός. Αναφορικά με την ελληνική λογοτεχνία είναι ξεκάθαρος: «Η ελληνική λογοτεχνία είναι και θα παραμείνει πάντα μια ελάσσων λογοτεχνία». Ωστόσο, διευκρινίζει πως προοπτικές για μεταφράσεις θα συνεχίσουν να υπάρχουν «αρκεί να βρίσκονται καλοί μεταφραστές». Αυτό που προτείνει είναι «περισσότερες μεταφράσεις και περισσότερα ρίσκα». Πιστεύει πως για να αγγίξει τους Αμερικάνους αναγνώστες οτιδήποτε ελληνικό, «πρέπει να προσφέρει την εικόνα ενός κόσμου πραγματικά διαφορετικού, ίσως και εξωτικού». Σε ερώτημα για τη μετάφραση της ποίησης, απαντά πως αυτή «απαιτεί μια ανεπτυγμένη αίσθηση της ποιητικότητας και κυρίως του ρυθμού στην γλώσσα».
Πόσο γνωστή είναι η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στις Η.Π.Α.; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις;
Η ελληνική λογοτεχνία είναι και θα παραμείνει πάντα μια ελάσσων λογοτεχνία. Είναι καθαρά θέμα γλώσσας αλλά και γενικής άγνοιας των λεπτομερειών της σύγχρονης ελληνικής πραγματικότητας και κουλτούρας. Ενδιαφέρον και προοπτικές πάντα υπάρχουν, αρκεί να βρίσκονται καλοί μεταφραστές. Οι πρόσφατες επιτυχείς μεταφράσεις έργων της Ελένης Βακαλό ή της Φωτεινής Τσαλίκογλου (δύο εντελώς διαφορετικές ελληνίδες συγγραφείς) το αποδεικνύουν.
Πώς αντιμετωπίζεται από την κριτική, τα Μ.Μ.Ε., τους ακαδημαϊκούς στις Η.Π.Α.;
Εξαρτάται από την ποιότητα του έργου και της μετάφρασης – καθώς και της συγκυρίας. Η επιτυχία της πρόσφατης ανθολογίας της Karen Van Dyck Μέτρα Λιτότητας σίγουρα επωφελήθηκε από την συγκυρία. Οι ακαδημαϊκοί βέβαια πάντα θα βλέπουν κάθε μετάφραση ανεξαιρέτως σαν χρήσιμο διδακτικό εργαλείο, εφόσον ελάχιστοι φοιτητές γνωρίζουν ελληνικά.
Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι Αμερικάνοι αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Τι είναι αυτό που θα μπορούσε να τους «αγγίξει» στη νεοελληνική ποίηση ή στην πεζογραφία;
«Οι περισσότεροι ποιητές που έχω μεταφράσει έχουν υπάρξει γενναιόδωροι ως προς τις επιλογές μου, όπως πρόσφατα η Λένα Πλάτωνος τους στίχους της οποίας μετέφρασα για τις νέες εκδόσεις των κλασικών δίσκων της στην Αμερική (Μάσκες Ηλίου και Λεπιδόπτερα). Έχει υπάρξει, βέβαια, και περιστατικό χήρας κορυφαίου Έλληνα λογοτέχνη (η οποία πέθανε προσφάτως) να μην επιτρέψει έκδοση των μεταφράσεων μου, παρόλο που εφόσον δεν ήξερε αγγλικά δεν μπορούσε να τις κρίνει».
Οι Αμερικανοί αναγνώστες ξένης λογοτεχνίας πάντα θα είναι μια μειονότητα. Για να τους αγγίξει οτιδήποτε ελληνικό – ποίηση, πεζογραφία, αλλά ακόμα και κινηματογράφος – θα πρέπει να προσφέρει την εικόνα ενός κόσμου πραγματικά διαφορετικού, ίσως και εξωτικού. Αυτό το τελευταίο, δεν πρέπει να μας τρομάζει.
Ποιο είναι το προφίλ του Αμερικάνου αναγνώστη που διαβάζει ελληνική λογοτεχνία;
Άγνωστο.
Επικρατεί η άποψη πως μόνο ένας καλός ποιητής μπορεί να μεταφράσει και να αποδώσει τη μαγεία της ποίησης ενός ομοτέχνου του σε μιαν άλλη γλώσσα. Ευσταθεί αυτή η άποψη;
Όχι απαραίτητα. Έχουν υπάρξει ποιητές που είναι κακοί μεταφραστές. Σίγουρα όμως, η μετάφραση της ποίησης απαιτεί μια ανεπτυγμένη αίσθηση της ποιητικότητας και κυρίως του ρυθμού στην γλώσσα. Πάντως, ως ποιητής θεωρώ την μετάφραση απαραίτητη προϋπόθεση διαρκούς ανανέωσης της υψηλής ποιητικής τέχνης.
Agenta Greek Poetry: μεταφράσεις ποιημάτων του Γιάννη Πατίλη και Αργύρη Χιόνη & Quarterly Review: μεταφράσεις ποιημάτων του Γιάννη Πατίλη (Ανθολογία- Camel of Darkness)
Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του;
Πάρα πολλές. Με μία έννοια, αν δεν έχει ήδη βρει εκδότη εκ των προτέρων είναι δύσκολο να αναλάβει μια μετάφραση, γιατί κάλλιστα μπορεί να του μείνει στο ράφι.
Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί αυτή η κατάσταση;
Παραδόξως, θα πρότεινα περισσότερες μεταφράσεις, περισσότερα ρίσκα (γιατί η δυσκολία να βρεις εκδότη παραμένει), αλλά αναμφισβήτητα, η ποιότητα και η νεωτερικότητα του έργου είναι απαραίτητο κριτήριο για το τι οφείλεται να μεταφραστεί.
Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη;
Ο μεταφραστής είναι πάντα δημιουργός. Η ίδια η διαμεσολάβηση απαιτεί δημιουργικότητα και δεξιοτεχνία. Η καλή μετάφραση δεν είναι η κυριολεκτικά ακριβής μετάφραση. Η έννοια «μετάφραση» δηλώνει μια μεταφορά κειμένων – από τη μία γλώσσα στην άλλη, από το ένα πλαίσιο νοήματος και ερμηνείας στο άλλο. Η μεταφορά δεν γίνεται ποτέ αυτούσια, εξ ου και η δημιουργική παρέμβαση του μεταφραστή, ο οποίος αναπόφευκτα αλλάζει το πλαίσιο και τις προοπτικές ενός έργου.
Είναι αλήθεια ότι ο μεταφραστής αισθάνεται λίγο πολύ όπως τον στιχουργό ενός τραγουδιού που παραμένει στην αφάνεια, αφού ο ερμηνευτής καρπώνεται σχεδόν όλη τη δόξα;
Όχι πάντα, γιατί οι πολύ καλοί μεταφραστές ξεχωρίζουν και αναγνωρίζονται ως τέτοιοι, διακρίνονται, βραβεύονται κ.λπ. Το όνομα του συγγραφέα, βέβαια, πάντα μπαίνει πρώτο. Αντιθέτως, λοιπόν: ο μεταφραστής είναι ο ερμηνευτής.
Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή;
Η καλή μετάφραση είναι αυτή που δεν φαίνεται ότι είναι μετάφραση.
Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε όλα αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.)
Κατ’ αρχάς είμαι μεταφραστής όχι μόνο από τα ελληνικά στα αγγλικά αλλά και το αντίστροφο (και όχι μόνο από τα αγγλικά, αλλά και από τα γαλλικά και γερμανικά). Έχω μια παλίνδρομη αίσθηση της γλώσσας όταν αυτή μεταφράζεται. Είμαι επίσης και μεταφραστής του εαυτού μου – και ποίησης και δοκιμίων – οπότε έχω βαθύτερη έννοια της συγγένειας μεταξύ συγγραφέα και μεταφραστή. Οι περισσότεροι ποιητές που έχω μεταφράσει έχουν υπάρξει γενναιόδωροι ως προς τις επιλογές μου, όπως πρόσφατα η Λένα Πλάτωνος τους στίχους της οποίας μετέφρασα για τις νέες εκδόσεις των κλασικών δίσκων της στην Αμερική (Μάσκες Ηλίου και Λεπιδόπτερα). Έχει υπάρξει, βέβαια, και περιστατικό χήρας κορυφαίου Έλληνα λογοτέχνη (η οποία πέθανε προσφάτως) να μην επιτρέψει έκδοση των μεταφράσεων μου, παρόλο που εφόσον δεν ήξερε αγγλικά δεν μπορούσε να τις κρίνει.
Ο Στάθης Γουργουρής είναι ποιητής, δοκιμιογράφος, μεταφραστής και καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας και Κοινωνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια. Στα ελληνικά έχουν εκδοθεί τα βιβλία του Στοχάζεται η λογοτεχνία; (Νεφέλη, 2006), Έθνος Όνειρο (Κριτική, 2007), και πρόσφατα Ενδεχομένως Αταξίες (Νήσος, 2016). Έχει εκδώσει 4 ποιητικές συλλογές, με τελευταία την Εισαγωγή στην Φυσική (Το Μελάνι, 2005). Επίσης συνθέτει και ηχογραφεί ηλεκτρονική μουσική υπό το ψευδώνυμο Count G (παραγωγή Sublamental Records): http://countg.bandcamp.com/ και http://sublamental.com/artists/count-g
Ηλεκτρονικές συνθέσεις του Στάθη Γουργουρή μπορείτε να ακούσετε στους πιο κάτω συνδέσμους:
http://sublamental.com/count-g/stains