Η απογύμνωση του φιλελευθερισμού

Η ΑΠΟΓΥΜΝΩΣΗ ΤΟΥ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ

Κάθε εκλογική αναμέτρηση κρίνεται από συγκεκριμένα στοιχεία του κοινωνικού και πολιτικού πλαισίου στο οποίο διεξάγεται, αλλά η επικράτηση του Τραμπ στις πρόσφατες προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ έχει ευρύτερο πλαίσιο ερμηνείας. 

Αν σταθούμε σοβαρά στα κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ΗΠΑ, το αποτέλεσμα εκπλήσσει μόνο αυτούς που στέκονται άναυδοι μπροστά στην προσωπικότητα του Τραμπ, μεταφέροντας έτσι την ευθύνη στους ψηφοφόρους, στους οποίους χρεώνουν μια γενική άγνοια ή αυταπάτη. Έτσι καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι το πρόβλημα είναι στο πολίτευμα: όταν ένας λαϊκιστής ηγέτης παραπλανεί τα πλήθη, η δημοκρατία δεν λειτουργεί, βρίσκεται σε κρίση. Όμως, η σαγήνη του δημαγωγού είναι στοιχείο εγγενές στη δημοκρατία απ’ τον καιρό του Περικλή.

Αν κοιτάξουμε τους αριθμούς, θα δούμε ότι τις εκλογές δεν τις κέρδισε ο Τραμπ, τις έχασαν οι Δημοκρατικοί. Η Κάμαλα Χάρις έλαβε 13 εκατ. ψήφους λιγότερες από όσες έλαβε ο Μπάιντεν στις εκλογές του 2020. Οι ψήφοι αυτές δεν κατέληξαν στον αντίπαλό της − τα νούμερα του Τραμπ είναι μάλιστα κατά ένα εκατομμύριο λιγότερα. Με μόνο αυτό το στατιστικό βλέπουμε μια άρση εμπιστοσύνης ενός μεγάλου μέρους του εκλογικού σώματος στην κυβερνώσα παράταξη. 

Με τη γλώσσα της πολιτικής, μιλάμε καθαρά για μια άρνηση ή απόσυρση της συγκατάθεσης του λαού στην εξουσία. Αυτή είναι μια χειρονομία θεμελιακή στο πολίτευμα της δημοκρατίας, εξίσου σημαντική και ισχυρή όσο η ψήφος. Στη δημοκρατία την εξουσία την έχει ο λαός. Όπως την παρέχει, την αποσύρει. Από αυτή την άποψη, δεν υπάρχει καμία κρίση της δημοκρατίας στην Αμερική. Υπάρχει αντιθέτως κρίση στο φαντασιακό υπόβαθρο της κοινωνίας, υπάρχει κρίση του φιλελευθερισμού. 

Σε καθεστώς εμφυλίου

Περίπου μια δεκαετία τώρα, η αμερικανική κοινωνία βρίσκεται σε καθεστώς εμφυλίου. Δεν χρειάζεται να σκεφτόμαστε την εμφύλια διαμάχη αναγκαστικά ως πολεμική σύρραξη. Αυτό που βλέπουμε είναι ένα σαφέστατο χάσμα στην κοινωνία, το οποίο δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί απλώς γεωγραφικά (όπως ο ιστορικός Εμφύλιος του 19ου αιώνα), ούτε όμως και αυστηρά φυλετικά ή ταξικά. Στις δυο πλευρές ανήκουν πολίτες που ταυτοτικά μπορεί να αυτοπροσδιορίζονται το ίδιο. 

Εύκολα λέγεται ότι ο Τραμπ πήρε τη στήριξη της εργατικής τάξης, το οποίο ισχύει, όμως πήρε εξίσου και αδιαμφισβήτητα τη στήριξη του μεγάλου κεφαλαίου − στο πρώτο κιόλας εικοσιτετράωρο των εκλογών οι δέκα πλουσιότεροι άνθρωποι στις ΗΠΑ έβγαλαν συνολικό κέρδος 64 δισ. δολαρίων. Ενώ λέγεται ότι οι Δημοκρατικοί στηρίχθηκαν από τις γυναίκες, ο Τραμπ αύξησε το ποσοστό του στη γυναικεία ψήφο κατά έξι μονάδες. Στη συντηρητική πολιτεία της Αριζόνας ψηφίστηκε το νομοσχέδιο που κατοχυρώνει το δικαίωμα στην άμβλωση, αλλά ο Τραμπ υπερίσχυσε κατά κράτος. 

Αυτό που χωρίζει τις δύο πλευρές είναι ένα εντελώς διαφορετικό πλαίσιο σημασιών και αξιών − το χάσμα είναι κατ’ ουσίαν πολιτισμικό. Η διαφορά δε είναι τόσο χαώδης, που τη γεφυρώνει μόνο ένα αμοιβαίο μίσος. Εξού και η θέση μου περί εμφυλίου. 

Χάσμα ιδανικών και εμπειρίας

Το φαινόμενο δεν είναι μόνο αμερικανικό. Μετά τις επαναστάσεις του 18ου αιώνα, ο φιλελευθερισμός, ως γενικό σύστημα σημασιών και αξιών, λειτούργησε ως αναγκαία συνθήκη στις λεγόμενες δυτικές κοινωνίες που το μετέφεραν, πολλές φορές διά της βίας, σε άλλες κοινωνίες μέσω της αποικιοκρατίας και βέβαια του ίδιου του οικονομικού συστήματος που κυριάρχησε παγκοσμίως. Με την κατάρρευση του σοβιετικού κόσμου, ο φιλελευθερισμός θριαμβευτικά ανήγγειλε το «τέλος της ιστορίας» γιορτάζοντας τη νίκη του με την επιβολή της λεγόμενης παγκοσμιοποίησης παρέα με το οικουμενικό κάλεσμα στον λεγόμενο δικαιωματισμό. 

Πίσω από αυτά τα δύο ονόματα συνέχισαν να δεσπόζουν με έπαρση και αυταρέσκεια οι κυρίαρχες σημασίες του φιλελευθερισμού: η ισότητα και η ελευθερία ως ανυπέρβλητα ιδανικά. Όμως η καθημερινή εμπειρία των περισσοτέρων ανθρώπων δεν συνάδει με αυτή την αφήγηση. Η πραγματικότητά τους σημαδεύεται από μια διαρκή φτωχοποίηση και περιθωριοποίηση στο επίπεδο αξιών. Η ευημερία ανήκει σε ολοένα και λιγότερους, και ο σεβασμός προς τα δικαιώματα είναι μεροληπτικός. Η ελευθερία είναι φαινομενική και η ισότητα μια απάτη. Το σύστημα διακρίνεται από μια αμετανόητη υποκρισία. 

Ότι ο φιλελευθερισμός ξεγυμνώθηκε από μια εκ δεξιών προερχόμενη πολιτική είναι λογικό, αφού οι αντίπαλες δυνάμεις, από την εποχή της αντι-παγκοσμιοποίησης και έπειτα, προσχώρησαν στις δικαιωματικές αξίες του φιλελευθερισμού χωρίς κανένα ενδοιασμό − στην Αμερική το απόγειο αυτής της εξέλιξης ήταν η εκλογή Ομπάμα. Με το πεδίο ως εκ τούτου ελεύθερο, η κριτική κατά της παγκοσμιοποίησης πέρασε στα χέρια ενός εθνικιστικού λόγου, που έδωσε συναίσθημα και νόημα στη βιωματική εμπειρία της φτωχοποίησης των μαζών παγκοσμίως. 

Η κρίσιμη καμπή

Βρισκόμαστε σε μια αιχμηρή καμπή στον ρου της παγκόσμιας ιστορίας. Τα εκλογικά αποτελέσματα στις δυτικές χώρες αποδεικνύουν ότι ο φιλελευθερισμός δεν σαγηνεύει πια. Αντιθέτως προκαλεί οργή και μίσος. Ο δικαιωματικός οικουμενισμός φαίνεται κίβδηλος και κενός. Ο εθνικισμός κι ο ρατσισμός επανήλθαν δριμύτεροι. Όμως, ο καπιταλισμός συνεχίζει να καταστρέφει τον πλανήτη ακάθεκτος, λειτουργώντας πλέον απροκάλυπτα με κυβερνητικές επιλογές ολιγαρχίας που εκμεταλλεύονται, είτε υπέρ είτε κατά, τη σαγήνη του λαϊκισμού.

Η αναγνώριση της απογύμνωσης του φιλελευθερισμού μας επιτρέπει −και μας επιβάλλει− να επαναφέρουμε τις αξίες της ισότητας και της ελευθερίας απαγκιστρωμένες από το άρμα του καπιταλισμού, ώστε να επιτελέσουν τον ρόλο που μοναδικά τους ανήκει ως αντίπαλον δέος αυτής της νέας παγκόσμιας ολιγαρχίας.

*Ο Στάθης Γουργουρής είναι καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας και Κοινωνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια. Το 2023 τιμήθηκε με το βραβείο Γκούγκενχαϊμ το σύνολο του έργου του.

https://www.economia.gr/politiki-koinonia/i-apogimnosi-tou-fileleftherismou/